Entèvansyon Ayiti bezwen toutbon vre a

Pandan Ayiti sou yon move pant avèk vag kidnapin, ensekirite ak vyolans gang k ap rekòmanse, gwo peyi ak pouvwa ki nan lwès yo te deside vini ak menm mòd estrateji avan yo pou chèche estabilite pou peyi a: sanksyon kont elit ayisyen ki nan tèt kole ak gang yo ak efò pou ranfòse polis nasyonal la. Pandan tan sa a, apre prèske yon ane ap fè deba, aktè entènasyonal tankou Kenya ak Etazini fè yon pa ann avan pou reponn apèl Premye Minis ayisyen an, Ariel Henry, pou yon lòt entèvansyon etranje nan peyi a.

[Read this article in English]

Wòl apwòch kominote entènasyonal la kapab kite plas pou pinisyon, men nenpòt estrateji ki konsantre sèlman sou jistis penal oswa demach sekirite ki gen yon estil militè, estrateji sa a kondane pou l echwe, menm jan entèvansyon Etazini avan yo te echwe. Aktivite gang sa yo ki tout kote epi Leta asepte a, se egzanp ki pi vizib ki montre prensipal kòz katastwòf Ayiti a, malgre anpil mou pa rekonèt sa: Sistèm delabre finans peyi a se yon eritaj ki soti nan pase kolonyal li.

Dolarizasyon, devalorizasyon ak enflasyon depase ki detwi ekonomi Ayiti a epi ki mete pi fò Ayisyen nan povrete, se jis yon dènye brik nan konstriksyon yon kriz finans ki te kòmanse depi plizyè syèk. Efò entènasyonal yo kapab reyisi sèlman si yo espoze istwa brital kolonizasyon Ayiti a epi si gen reparasyon pou sa. Olye gwo peyi ak pouvwa ki nan lwès yo sèvi ak lafòs ankò—espesyalman Lafrans ak Etazini—yo ta vini ak yon politik sou finans ansanm ak zouti finansyè pou ale nan rasin kriz Ayiti a epi ede peyi a retabli endepandans finansyè li.

Lè Lafrans kolonize Sendomeng, kòm se non sa a yo te bay Ayiti nan 18yèm syèk la, se te kòmansman plis pase 2 syèk enperyalis finansyè. Sa te kòmanse avèk monopòl komèsan fransè yo, ki te vini avèk revolisyon sik nan zile Karayib yo epi peple zile sa yo ak kolon blan ansanm ak moun yo te mete nan esklavaj ki te soti Afrik de Lwès. Apre on ti tan, Sendomeng tapral devni koloni ki bay plis rannman nan monn lan.

An 1720, apre plizyè gè ki te koute wa Lafrans Louis XIV chè, gouvènman wa a te deside se koloni an—sitou esklav yo—ki dwe travay pou peye gwo gwo dèt Lafrans yo. Lafrans te sèvi ak monopòl li genyen sou komès esklav ki pou ale Sendomeng kòm garanti pou fè dèt li tounen bon jan aktif. Li te fè sa nan vann aksyon bay yon gwoup konpayi komès mondyal ki te rele Konpayi Lèzend. Demach sa a kote Lafrans te vle fè yon revolisyon finansman ak dèt li yo te echwe, sitou nan fen ane 1720 yo, men sa te montre detèminasyon Lafrans pou l te mete Ayiti anba zòd li pou pwòp enterè finansye ak politik li.

Apeprè nan menm epòk la, pandan tansyon t ap ogmante ant dirijan plantè blan Sendomeng yo, administratè kolonyal yo ak kominote nèg mawon koloni yo—gwoup moun ki te chape sove anba esklavaj—administratè franse yo te mete yon sistèm milis an plas kont esklav ki sove. Moun ki lib, te gen moun nwa tou pami yo, yo te anchaje pou kaptire epi pini tout mawon nan koloni an ki te chape al sou tèt mòn oswa bò fwontyè. An reyalite, milis sa yo se te gwoup gang prive ki resevwa finansman piblik, epi lè yo te kòmanse sèvi avèk yo otomatikman nan ane 1720 yo, se te kòmansman yon kilti ensekirite lokal ak laterè piblik-prive ki toujou lakòz anpil dega ak domaj nan sosyete sivil ayisyen an jis jodi a.

Revolisyon 1791-1804 la te abouti ak endepandans Ayiti, men sa pa t libere peyi a nèt anba men Lafrans. An 1825, Lafrans te fòse Ayiti peye yo yon dedomajman 150 milyon fran kòm kondisyon pou yo rekonèt endepandans Ayiti (deja pran an). San okenn pidè, Lafrans te twouve sa te jis pou fè Ayiti peye gwo amann sa a kòm yon fòm reparasyon pou ansyen pwopriyetè esklav yo. Se yon bagay ki difisil pou moun konprann lojik devan dèyè aranjman sa a: Dapre demann sa a, pèp ayisyen an yo te mete nan esklavaj te dwe dedomaje moun ki t ap maltrete yo pou pèt pwopriyete yo—pwopriyete sa yo se pa sèlman tè non, se ansyen esklav yo tou wi. Anba menas yon entèvansyon militè, Ayiti aksepte peye gwo lajan sa a.

Malgre Lafrans te vin diminye nan kantite lajan yo te mande a pi devan, yo te fòse Ayiti aksepte finanse vòl sa a ak yon prè 30 milyon fran ki soti nan bank fransè sèlman—sa a se te premye nan plizyè lòt prè byen chè ankò. Doub dèt sa a—ki rele « ranson » an, dapre yon ankèt estwòdinè jounal New York Times te fè nan mwa me 2022 sou lajan sa a—te pran gouvènman ayisyen an plis pase yon syèk pou l peye l. Alafen Ayiti te peye Lafrans yon total 112 milyon fran, oswa 560 milyon dola nan lajan jodi a. Sa te vin redui chans pou peyi Ayiti devlope enstitisyon finansyè ak enstitisyon demokratik ki djanm, pandan pi fò pati 19yèm syèk la ak 20yèm syèk la.

Eritaj dedomajman 1825 la konekte Fransè ak Ameriken, kit piblik kit prive, nan yon vye rezo lèd kote yo ogmante richès yo sou do pèp ayisyen. Bank Lafrans te delege kontwòl avni finansyè Ayiti bay yon seri gwo bank entènasyonal ki baze nan vil Pari. Bank ki pi enpòtan nan mitan bank sa yo, se youn ki rele « Credit Industriel et Commercial (CIC) », ki te vin responsab doub dèt Ayiti a nan ane 1870 yo epi san pèdi tan yo te bati premye bank santral Ayiti a nan ane 1880 pou sèvi fasad pou pwòp enterè pa yo ak lòt enterè finansyè Lafrans.

Nan kòmansman 20yèm syèk la, sektè finans Wall Street nan Etazini, ki t ap chèche avanpòs finansyè nan Karayib la apre anpi ameriken nan Espay te pran fen an 1898, te kòmanse ap foure bouch li nan konvèsasyon Depatman d eta ameriken sou avni Ayiti. Lè envestisè franse ak alman te reyòganize bank santral Ayiti a sou fòm yon gwoup enstitisyon miltinasyonal an 1910, Sekretè d eta ameriken an, Philander Knox, te ankouraje National City Bank, bank ki rele Citibank jodi a, pou l pran yon pati nan antrepriz la. Aksyonè fransè yo pa t twò cho pou Etazini antre nan koze a, men yo pa t gen ase pouvwa pou anpeche okipasyon militè ameriken ann Ayiti ki te kòmanse an 1915.

Entèvansyon sa a, ki te dire jiska 1934, te bay Etazini tout kontwòl sou Bank Ayiti a, epi yo te asire yo peman pou doub dèt la pase an sekirite pa kanal Wall Street. Okipasyon militè a ak kontwòl Wall Street sou finans piblik Ayiti te travay men nan men, e youn te jistifye lòt, youn te sipòte lòt. Nan lane 1920, National City Bank te achte pati rès envestisè ewopeyen yo nan bank nasyonal ayisyen an. Lajan ki te konn ale nan bank franse yo—prèske mwatye nan revni piblik Ayiti a—te vin ap antre nan kès Wall Street e sa te kontinye fèt pandan 13 an apre okipasyon an.

Okipasyon ameriken an te yon blokaj ni pou devlopman politik Ayiti ni pou devlopman ekonomik li. Kontwòl lame ameriken an te ankouraje enstitisyon peyi a simen latèrè ak represyon, yon bagay ki te debouche sou tonton makout yo, fòs polis pèsonèl efreyan diktatè François Duvalier ak pitit gason l, Jean-Claude, soti nan fen ane 1950 yo pou rive nan ane 1980 yo. Kalte ekonomi gangstè Ayiti gen kounye a, se rezilta dirèk sitiyasyon avan an. Jounen jodi a, politisyen ayisyen ak gwo pwopriyetè biznis, yo sispèk ki konekte ak gang òganize yo, yo konnen menm jan ak dirijan ki te vin anvan yo, pou yo gen pouvwa ak lajan yo dwe kapab simen latèrè nan mitan popilasyon an epi kontwole tout enfrastrikti enpòtan ki nan peyi a.

Gen yon egzanp byen klè kote youn nan gang ki pi koni ann Ayiti yo fenk sot fèmen wout prensipal ki mennen nan pò Pòtoprens lan, kon sa yo kapab bloke chajman gaz ki soti nan Houston e sa tou pèmèt yo pran tout sistèm transpò nasyon an ann otaj. Istwa koripsyon pwofonde sa a, ki jwenn jarèt ni anndan ni deyò peyi a, se sa ki esplike batay Etazini ak Kanada ap mennen lè yo pran sanksyon kont elit ayisyen yo, se yon batay difisil.

Pandan tan sa a, apre dezyèm Gè mondyal la, dola ameriken an ki vin ranplase liv Esterling lan kòm lajan ki domine nan monn nan, anba sistèm Bretton Woods la, sa vin agrandi otorite finansyè Washingtonn ann Ayiti ak lòt kote nan mond lan. Enfliyans dola a te vin ogmante sèlman lè Prezidan Etazini Richard Nixon te vin separe dola a de lò estanda a nan ane 1970 yo, e sa te tou louvri wout pou kesyon to echanj lib ak aktivite sofistike chanje lajan lòt peyi nan tan pa nou an.

Sitiyasyon kote tout bagay se an dola nan ekonomi Ayiti a, ki te kòmanse nan kòmansman 20yèm syèk la, sa lakòz goud ayisyen an se sèlman non lajan nasyonal li pote. Prèske tout tranzaksyon entènasyonal Ayiti fèt an dola sèlman. Pafwa menm nan tranzaksyon enfòmèl anndan Ayiti, se dola yo vle itilize, men se youn youn Ayisyen ki ka jwenn dola, paske ata transfè lajan fanmi moun yo ki nan Amerik di Nò voye pou yo, se an goud yo resevwa yo, an jeneral. Epi Ayisyen pa gen twòp bagay yo ka achte ak goud la. Rejim Rezèv Federal ameriken gen kounye a pou konbat enflasyon an, li plis lakòz degrenngolad goud la: Plis to enterè a pi wo plis dola a gen valè fas a goud la. Soti 2022 pou 2023 sèlman, valè dola a pase de 100 goud a 150 goud.

Ayisyen pa poukont yo nan move sitiyasyon finansyè yo a. Men Ayiti se tankou piyonye ki te anonse katastwòf finansyè o nivo entènasyonal la. Eta terib lajan peyi a ak ekonomi li te bay yon lide sou sò anpil lòt peyi ki te pase anba kolonizasyon, soti Venezyela rive Tinizi. Pa gen anpil peyi jodi a ki pa santi konsekans domaj dolarizasyon an ak enflasyon egzajere a. Men, se pa yon rezon pou Etazini ak Lafrans renonse ak responsablite espesyal yo genyen nan sa k ap pase Ayiti a, paske tout sa se konsekans wòl dirèk yo genyen nan katastwòf finansyè peyi a twouve l ye kounye a.

Atik sa a se Faidherbe Boyer/CreoleTrans ki tradyi li.